O Henryku Józewskim - notatka bibliograficzna

Henryk Józewski pełnił urząd wojewody wołyńskiego w latach 1928-1938. Prowadzoną przez niego politykę nazywa się często  „eksperymentem wołyńskim”, gdyż była unikatową na gruncie polskim w dwudziestoleciu międzywojennym próbą pogodzenia aspiracji narodowościowych Ukraińców z dążeniem do wzmocnienia polskiej państwowości na Wołyniu. Dr. Jan Jacek Bruski mówi o tej polityce: „była to na pewno koncepcja ciekawa, stanowiąca próbę rozwiązania ważnych, strategicznych, dylematów, przed którymi stała polityka II Rzeczypospolitej. Czy opierała się jednak na realistycznych przesłankach? Chyba nie.” Dlaczego koncepcje Józewskiego nie miały szans realizacji? Czy „eksperyment wołyński” złagodził napięcia narodowościowe między Polakami a Ukraińcami, czy też je zaostrzył? Dlaczego właśnie na Wołyniu miały miejsce masowe mordy Polaków w 1943? Czy i na ile polityka władz polskich okresu przedwojennego miała na to wpływ?

Na te pytania odpowiada dr. Jan Jacek Bruski z Uniwerystetu Jagiellońskiego na portalu dzieje.pl. Z kolei na portalu historycznym Histmag opublikowany jest obszerny artykuł Kamila Przyborowskiego zatytułowany Henryk Józewski - twórca „eksperymentu wołyńskiego”. Autor korzystał z opublikowanych w „Zeszytach Historycznych” (1982, z. 59, 60 oraz 1983, z. 63) fragmentów wspomnień Józewskiego, oraz książek Jana Kęsika i Timothy Snydera.

Poszukując w Internecie materiałów do notatki na temat malarstwa Henryka Józewskiego, trafiłem w zasobach cyfrowych Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Zielonej Górze dostępnych za pośrednictwem serwisu Federacji Bibliotek Cyfrowych  (FBC) na album ze zbiorów Tadeusza Marcinkowskiego udostępniony w 2008 roku, zatytułowany Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej Polskiej Małą Ojczyzną Wielu Narodów. Album zawiera prawie 500 eksponatów. Znajdziemy w nim przedwojenne fotografie i pocztówki z Dubna, Horochowa, Janowej Doliny, Korca, Kostopola, Kowela, Krzemieńca, Łucka, Ołyki, Ostroga, Poczajowa, Równego, Saren, Wiśniowca, Włodzimierza Wołyńskiego i innych miejscowości dawnych Kresów, znajdziemy także pocztówki, dokumenty, mapy, wycinki prasowe dokumentujące życie na Kresach w okresie międzywojennym. Materiały o Henryku Józewskim są dostępne na stronach 438-456.

Z kolei 33 numer czasopisma „Tekstualia” (nr. 33 (2)/2013) poświęcony jest Wołyniowi, a ściślej fenomenowi literatury wołyńskiej. Samo istnienie odrębności tego zjawiska budzi kontrowersje i pismo próbuje je przybliżyć. Wśród interesujących dokumentów znajdziemy fragmenty wspomnień Henryka Józewskiego zatytułowanych Opowieść o Istnieniu. Zamiast pamiętnika. Piotr Mitzner przy tej okazji wyjaśnia skomplikowaną sytuację edytorską tego dzieła. Jego „fragmenty, już po śmierci autora, ukazały się w „Zeszytach Historycznych”. Znacznie bardziej obszerna wersja przechowywana jest w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Swego czasu – mówi Mitzner – planowałem wydanie wspomnień Józewskiego. Wówczas Beata Wróblewska, w porozumieniu ze spadkobiercami autora przygotowała tekst, ani tak zwarty jak wydrukowany przez Jerzego Giedroycia, ani tak olbrzymi, pełen dygresji filozoficznych, jak zdeponowany w bibliotece. Z tej wersji wybieram kilka stron uwag i migawek wołyńskich.” Całość tekstu znajduje się w wersji papierowej kwartalnika.