Nie trafili bowiem jako koloniści na inne planety, zwłaszcza na Marsa. Tam bowiem dopiero jest beznadzieja, a jedyną ucieczkę od ponurej egzystencji w ciasnych i zaniedbanych barakach oferują narkotyczne seanse z wykorzystaniem substancji o nazwie Can-D oraz zestawów Perky Pat (rodzaj miniaturowych klocków imitujących życie na Ziemi). Dzięki nim koloniści mogą się choć na chwilę przenieść w narkotycznej halucynacji na Ziemię sprzed klimatycznego kataklizmu. Can-D jest rozprowadzany przez Leo Bulero, producenta zestawów Perky Pat. Jego potężna, dotąd niewzruszona pozycja handlowa, nagle staje się zagrożona, gdy z odległej Proximy do Układu Słonecznego powraca Palmer Eldritch. Wprawdzie po drodze ulega on wypadkowi i trafia do szpitala na Księżycu, ale kierowana przezeń firma zaczyna prężnie działać i rozprowadzać wśród kolonistów tajemniczą substancję o nazwie Chew-Z – narkotyk nowej generacji, konkurencyjny wobec Can-D, nie wymagający zestawów i oferujący zupełnie nieporównywalne, o wiele bardziej rzeczywiste doznania, a nawet coś więcej. Tylko co to właściwie znaczy „rzeczywiste”? Czy „coś więcej” to życie wieczne? I kim jest Palmer Eldritch?
Głównym bohaterem książki Philipa K. Dicka Trzy Stygmaty Palmera Eldritcha, z 1965, bo o niej mowa, jest Barney Meyerson, jasnowidz zatrudniany przez firmę należącą do Leo Bulero. Barney w pewnym momencie ma wizję, że Bulero zabije Eldritcha. Ale przyszłość może się potoczyć zupełnie inaczej. Bulero podejmuje więc grę. W rezultacie Eldritch, (który na razie się nie ujawnia) więzi konkurenta. Gdy jednak temu udaje się uciec, wciąga swego jasnowidza w intrygę, w wyniku której Barney trafia jako kolonista (a w zasadzie zesłaniec) na Marsa, aby na miejscu zorientować się czym jest rozprowadzany przez konkurencję narkotyk i jak działa. Więcej już nie zdradzę, zachęcając do lektury tej szalonej książki.
Oczywiście jest tam trochę bzdur, „ćmojów-bojów”, jak to nazywał Stanisław Lem oraz niekonsekwencji, takich jakby przypadkowych rzeczy, które właśnie pisarzowi wpadły do głowy i wcisnął je do powieści. Odczuwa się pewien brak dyscypliny – niektóre wątki zdają się nadmiernie rozbudowane, inne ledwie naszkicowane, niejednokrotnie chaotycznie połączone. Akcja raz pędzi niczym rakieta, po czym nagle grzęźnie i rozłazi się. Obecność tych wad wytłumaczyłem sobie informacjami o tym, że Dick pisał tę powieść (zresztą nie tylko ją) na ciągłym haju (to w ogóle przecież okres kulturowej fascynacji halucynogenami, złote lata LSD), albo w zaostrzonej fazie choroby psychicznej. Zarówno uzależnienie pisarza od narkotyków jak i kwestia schizofrenii (czy jakiejś postaci psychozy), na którą najprawdopodobniej cierpiał, są przedmiotem biograficznych dociekań i dywagacji. Nie będę w te sprawy wnikać, ale niewykluczone, że doświadczenia ze zmienionymi stanami świadomości, w różnorakiej formie, sprawiły, że do eksploracji pewnych zagadnień, takich jak względność czasu i przestrzeni, płynność osobowości, napięcie między tym co rzeczywiste, a tym co wyobrażone Dick miał wszechstronne predyspozycje.
Trzy Stygmaty Palmera Eldritcha to w każdym razie świadectwo zupełnie niezwykłej wyobraźni. Wśród będących jej wytworem osobliwych urządzeń pojawiających się na kartach powieści jest animator książek. To maszyna niedawno przywieziona z Ziemi do kolonii na Marsie, gdzie trafił właśnie Meyerson. Z tego co mówi o urządzeniu jeden z kolonistów („spędzimy czas słuchając i patrząc w animator książek”) wynika, że jest to rodzaj odtwarzacza z ekranem. Barney wyjaśnia kolonistom bardziej szczegółowo jego działanie: „Wkłada się jedną z książek, np. Moby Dicka do zasobnika. Później nastawia się kontrolki na czas długi lub krótki. Potem wersję; śmieszną, taką samą jak w książce lub smutną. Następnie nastawia się wskaźnik podziałki na nazwisko wielkiego artysty – klasyka, w którego stylu chcecie ożywić książkę. Dali, Bacon, Picasso… średniej klasy animator ma zakres możliwości sięgający od komiksu do kilkunastu uznanych artystów; wybieracie ich sobie, kiedy kupujecie urządzenie. Istnieje też możliwość późniejszego rozbudowania animatora.”
Koloniści są podekscytowani. Teraz seanse narkotyczne przy zestawach Perky Pat będą mogli dodatkowo wzbogacić o emisję wizualnej mikstury literacko-malarskiej (przychodzą na myśl skojarzenia z teledyskiem) wyprodukowanej przez animator. Jaką książkę wybierają? Padają różne propozycje. Co ciekawe żadna nie dotyczy beletrystyki. Jeden z kolonistów zapala się więc do Komedii pomyłek Szekspira w stylu Jacka Wrighta. (Mam podejrzenie, że Wright, urodzony w Kalifornii niezbyt znany malarz abstrakcjonista, rówieśnik Dicka, był jego kumplem i ten zrobił mu przyjemność umieszczając w powieści). Inna propozycja to Rozmyślania Marka Aureliusza w stylu malarstwa De Chirico. Spotyka się ona jednak z sarkastyczną ripostą proponującą Wyznania świętego Augustyna w stylu Lichtensteina. Zwolennik cesarza-stoika broni swego pomysłu: „Mówię poważnie! Wyobraźcie sobie surrealistyczny krajobraz, opuszczone zrujnowane budynki z doryckimi kolumnami leżącymi na bruku, głowy…”. Obraz, jak sądzę nieprzypadkowy.
Co mnie uderzyło przede wszystkim w wizji animatora książek to jej pewna staroświeckość. Maszyna opisana przez Dicka posiada zasobnik, kontrolki, przyciski, wskaźnik podziałki, nietrudno sobie wyobrazić jeszcze jakieś dźwignie i przekładki. Jej sposób działania też jest dosyć toporny – do zasobnika wkłada się po prostu starą, dobrą, papierową książkę i uzyskuje w wyniku jakiegoś nieokreślonego procesu obraz z dźwiękiem. Jednym słowem jest to machina z imaginarium bliższego fantastyki dziewiętnastowiecznej, Wellsa czy Conan Doyle’a raczej, niż połowy XX wieku. Dziwnie nie pasuje ona do uniwersum, w którym mamy do czynienia z lotami międzyplanetarnymi i medycznym przyspieszaniem ewolucji mózgu. Czy jest to jedna z owych niekonsekwencji Dicka, o których wspominałem, czy też wizja ta ma jakiś głębszy sens? Swoją drogą jedno nie wyklucza drugiego.
Jeśli popatrzymy na przyszłość książek w powieściach innych gigantów literatury SF z tamtego okresu, to zobaczymy, że słowo pisane ulega w nich ewolucji, książka papierowa znika, pojawiają się komputery, zapis elektroniczny. W 2001: Odysei kosmicznej A.C. Clarke’a z 1968 roku pilot Bowman w pierwszej fazie lotu często przegląda zasoby biblioteki elektronicznej statku, na ekranie monitora czyta Odyseję albo relacje wielkich podróżników z ich wypraw. Podobnie w Powrocie z gwiazd S. Lema z 1961 roku, książek papierowych też już się nie drukuje, zastępują je elektroniczne kryształki z utrwaloną treścią odczytywane na optonach lub odsłuchiwane na lektonach. Główny bohater, kosmonauta Hal Bregg opowiada:
„Całe popołudnie spędziłem w księgarni. Nie było w niej książek. Nie drukowano ich już od pół wieku bez mała. A tak się na nie cieszyłem, po mikrofilmach, z których składała się biblioteka „Prometeusza”. Nic z tego. Nie można już było szperać po półkach, ważyć w ręce tomów, czuć ich ciężaru, zapowiadającego rozmiar lektury. Księgarnia przypominała raczej elektronowe laboratorium. Książki to były kryształki z utrwaloną treścią. Czytać można je było przy pomocy optonu. Był nawet podobny do książki, ale o jednej, jedynej stronicy między okładkami. Za dotknięciem pojawiały się na niej kolejne karty tekstu. Ale optonów mało używano, jak mi powiedział robot-sprzedawca. Publiczność wolała lektony – czytały głośno, można je było nastawiać na dowolny rodzaj głosu, tempo i modulację. Tylko naukowe publikacje o bardzo małym zasięgu drukowano jeszcze na plastyku imitującym papier. Tak że wszystkie moje zakupy mieściły się w jednej kieszeni, choć było tego prawie trzysta tytułów.”
Możemy tu podziwiać wizjonerstwo i trafność futurystycznej prognozy Lema, czego zresztą świadectwem są memy zawierające zdjęcie czytnika e-booków z zacytowanym powyżej fragmentem, które obiegają Internet. U Dicka książka pozostaje książką – tradycyjną papierową formą w okładkach. Ale wizjonerstwa tu wcale nie mniej, niż u Lema czy Clarke’a. Bo czym staje się książka dla pogrążonej w dekadencji, marazmie i beznadziei społeczności kolonistów, będącej metaforą społeczeństwa przyszłości? Nie służy już, jak przez wieki ludzkiej cywilizacji, wyznaczaniu systemu wartości, drogi życiowej, czy choćby konsolacji i duchowemu wzmocnieniu. Rozmyślania Marka Aureliusza przerobione w maszynie, zmiksowane w dowolny sposób z obrazami dowolnego malarza na jakiś wizualno-dźwiękowy ekstrakt stają się źródłem rozrywki, zapomnienia, dodatkiem do narkotycznego seansu, ewentualnie źródłem chwilowej estetycznej delektacji. Zależnie od nastawienia możemy tu dostrzec różne zjawiska: degradację słowa pisanego, skarłowaciałą realizację marzenia artystów fin de sièclu o Gesamtkunstwerk, zapowiedź postmodernistycznej estetyki eklektyzmu, remiksu, adaptacji, wreszcie symboliczne przedstawienie wypierania kultury tekstu przez kulturę obrazu (i dźwięku), które to zjawisko dokładnie w tamtym czasie gdy powstała powieść, oczywiście przewidywało i opisywało wielu innych pisarzy i myślicieli.
Jakiś czas temu Agata Bielik-Robson w rozmowie z Cezarym Michalskim (Newsweek 52/2016) na fali apokaliptycznych nastrojów związanych z postępami populizmu oraz barbaryzacją polityki i kultury, przewidując nowe średniowiecze, wyraziła nieco żartobliwie nadzieję co do ewentualnej kolonizacji Marsa. Kolonie, do których schroniliby się zwolennicy starego liberalnego świata i jego wartości, miałyby spełnić rolę średniowiecznych klasztorów na ruinach cywilizacji starożytnej zalanej przez barbarzyńców. W perspektywie wizji Dicka przewidywanie to jawi się jako zbyt optymistyczne.
(Ciąg dalszy już wkrótce)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz